Frode Grytten: Jækla menn

Den gråtande vaksne liknar eit barn, ofte på urovekkande vis. Sjølvsagt fordi den vaksnes gråt, og særlig menns gråt, er eit brot med sosiale konvensjonar. Det er forventa at ungar grin, mens dei vaksnes gråt er ein brest og ei revne, ein uventa detonasjon.

Ein gråtande mann liknar barnet eller fosteret i mors mage. Rørslene er avgrensa og primitive, hendene blir reduserert til noko som klamrar og klyngar. Men barnet grin i protest, i opprør over den ytre verda, mannen grin for seg sjølv, grin over sine eigne mistak og sine eigne feil og si manglande evne til sjølv å styre sin skjebne.

Tittelen til dette stykket er eigentlig rappa frå Peter Gabriels «Don’t Give Up». Denne nydelige songen handlar om England på åttitalet, om alle mennene som blei til overs den gong statsminister Margaret Thatcher gikk til angrep på industribyane i nord. Om menn, kvinner, familiar og heile samfunn som blei råka og redusert og bagatellisert. Som Gabriel syng: For every job, so many men/So many men no-one needs.

Songen er forma som ein duett med Kate Bush, og den kjente videoen til songen er heilt minimalistisk, i meir enn seks minutt klamrar dette paret seg til kvarandre mens sola blir formørka bak dei: den sårbare og fortvilte mannen, den trøstande og støttande kvinna. Vi ser silhuetten av dei to, korleis dei tar vare på kvarandre, korleis mannen nettopp er redusert til eit klamrande og klemmande vesen, nesten som ein liten gut som har mista kontrollen over seg sjølv, men som blir heldt oppe av kvinna.

Peter Gabriel skreiv songen etter å ha sett Dorothea Langes fotografi i boka In This Proud Land, der Lange på klassisk vis dokumenterer kvardagslivet for amerikanarar under og etter depresjonen. Han ville seie noko om korleis ytre tilhøve verkar inn på det private, korleis økonomien og politikken siv inn i ekteskap og familieliv, korleis manglande visjonar og empati i fellesskapet kan gjøre individet uønska og sjølvdestruktivt.

Denne utelatinga, å velge bort delar av befolkninga, å redusere vanlige folk til arbeidsflokk, til konsumentar, til stemmekveg, til soldatar, til case eller til eksempel, er i dag både høgst synlig og høgst godtatt. Det er den rådande ideologien, at det er individets oppgåve å skape seg sjølv, vere den beste versjonen av seg sjølv, lage si eiga historie, ha nok drivkraft, ta seg vidare på eiga hand. Vi virrar vidare mot Maggie Thatchers credo frå 1987: Det finst ikkje noko slikt som eit samfunn.

Dogmet er tydelig over alt. Du må finne deg i å bli målt, voge, vurdert, dømt, avvist. På skulen. På Tinder. På snapchat. I tv-ruta. I talentkonkurransar. I avisspaltene. På audition. På fotballbanen. På kjønnsmarknaden. På arbeidsmarknaden. Alle sosiale arenaer hermar marknadens logikk.

I populærkulturen er vanlige folks talent og begjær og kjensleliv forbruksmateriell. Deltakarane i eit tv-show er alltid utbyttbare, dei kan erstattast med nye folk som kjem med sin appetitt og si lyst. Det varige og heltemodige er alltid dommarpanelet og dei som serverer sine vurderingar av deg. Slik speglar populærkulturen dagens gyldige ideologi av utvelging, avvising og kategorisering i eit strengt hierarki.

Dei sju mennene i dette stykket lever her og no, dei lever innanfor dette regimet av klassifisering og verdsetjing, dei forsøker å finne sin veg i det, dei har av ulike grunnar hamna i posisjonar på utsida, dei er krigarar, drømmarar, offer, einsame, einslige, enkemenn, skadde og lengtande, og dei kjempar fortvilt for å komme seg inn igjen, inn i varmen, inn i fellesskapet.

Dei jagar etter ei forklaring på og ei forståing av dei augneblinkane i livet som har vore formative og djupe og avgjørande. Dei forsøker å forklare såra og arra som dei er påført. Kva skjedde, eigentlig? Korfor handla eg slik? Kvar går eg vidare etter dette? Somme gongar kjem dei spørsmåla ut som rop, somme gongar som stillheit og somme gongar som ein song, ein låt frå den gong då, ein låt frå det som ligg i framtida.

Ein kultur og ein ideologi som legg så sterk vekt på å dømme, på å klassifisere og skape hierarki, rammar vanlige folk hardt, rammar både jenter og gutar, kvinner og menn, heterofile og homofile, men ein god del menn kjem dårligare ut av denne evige og kroniske dommen, fordi dei ofte har bygd ein svakare emosjonell infrastruktur rundt seg. Dei manglar språk, dei manglar vennar som dei kan snakke opent med, dei manglar eit sikringsnett som fangar dei opp når dei fell.

Ja, då tar det gjerne tjue år før tårene kjem. Jækla menn.

Dette veit vi no. Når denne typen menn blir til menn som ingen treng, kan fortvilinga og kvalene komme ut som alt anna enn fredelige tårer. Desperasjon kan føre til at ein snur seg mot falske profetar som seier at ein må vere hard for å vere mann, ein må jobbe hardare for å vere ein ekte mann, ein må vere røff og kompromisslaus mot kvinner og barn for å vere maskulin. Desperasjon kan bli snudd til vald eller vondskap eller overgrep.

Sår og mismot kan likevel vendast til innsikt og endring. Det er noko djupt menneskelig i å lengte etter ein ny sjanse. Desse mennene som kjem på scena for å fortelje sine historier, dei ser etter ein grunn til å stå opp kvar morgon. Dei aner kanskje at i tapet og i smerta finst det ein veg, eit lys, noko som kan lindre eller gi meining. Dei leitar etter ei opning, ein ny start, eit nytt liv.

Dei leitar etter det vi alle leitar etter. Dei vonar og trur på noko som er større enn dei sjølv, større enn individet, betre og viktigare enn det ein sjølv maktar å vere kvar einaste dag. Og løysinga ligg kanskje i det som Kate Bush syng mens ho held rundt den fortapte og rådville mannen: Ikkje gi opp, du har framleis oss.

Av Frode Grytten